Atatürk'ün "Efendiler yarın Cumhuriyet'i ilan edeceğiz" sözünün hikayesi

Mustafa Kemal Atatürk, Cumhuriyet'in ilanının yaşandığı o gece gazete anekdotları "Nutuk" adlı eserinde kendi ağzından şu şekilde anlatmıştır:

O gece Meclis binasından ayrılıp Çankaya'ya gitmek üzereyken, koridorlarda Kemâlettin Sami ve Hâlit Paşa ile karşılaştım. Birkaç gün önce Ali Fuat Paşa'nın Ankara'ya geldiği öğrenilmişti, çünkü onların Ankara'ya gelmeleri gazetelerde "Bir uğurlama ve bir karşılama" komutası altındaydı. Ancak bu kişilerle daha önce tanışmıştım. Bu gece, geç saate kadar beni beklemekte fark edince, onları akşam yemeğine davet etmelerini Millî Savunma Bakanı Kâzım Paşa ilettim. Ayrıca İsmet Paşa ile Kâzım Paşa'ya ve Fethi Bey'e de Çankaya'ya gelmelerini söylediler.

Çankaya'ya vardığım zaman, Rize Milletvekili Fuat ve Afyonkarahisar Milletvekili Ruşen Eşref Bey gibi bazı arkadaşlar da beni görmüşlerdi. Onlar da katıldılar. Yemek sırasında "Yarın Cumhuriyet ilân ediliyor" dedim. Orada bulunan arkadaşlar hemen bu fikri desteklediler. Yemek sona erdikten sonra, hemen nasıl hareket ettiği konusunda kısa bir program yaparak arkadaşlara toplu olarak verdim.

Görüldüğü gibi, Ankara'da bulunan tüm arkadaşları Cumhuriyetin ilanına karar vermek için özel olarak davet etmeye veya görüşmeye ihtiyaç duymadım, çünkü onların da aslında ve tabii ki benim gibi görüşmeni şüpheyle karşılmayı reddetti. O sırada Ankara'da olmayan bazı kişiler ise, yetkileri olmaksızın kendilerine haber verilmeden ve düşünce ve onayların alınmasından Cumhuriyetin ilan edilmesi bize karşı bir gücenme ve ayrılma nedeni olarak verildi.